मूळकूज, पायकूज व डिंक्‍या - सुरवातीस रोगग्रस्त झाडाची पाने निस्तेज होऊन नंतर पानगळ होते. झाडाची तंतुमय मुळे कुजतात, अशा मुळांची दुर्गंधी येते. कूज मोठ्या मुळापर्यंत जाऊन नंतर झाडाच्या बुंध्यावर पायकूज होतो. तेथे उभ्या चिरा पडतात आणि त्यातून पातळ डिंकाचा स्राव होतो. पायकूजग्रस्त सालीखालचा भाग गडद तपकिरी रंगाचा होतो. झाडाअंतर्गत अन्नद्रव्यांचे अभिसरण मंदावल्यामुळे अकाली बहर येऊन फळे अपक्व स्थितीत गळतात. नवीन फुटलेल्या फांद्या हळूहळू सुकतात. ही मर बुंध्याकडे सरकत जाते आणि झाडाचा ऱ्हास होतो. जास्त पावसाळी वातावरणात फळकूज आणि पानगळ होते.
हा रोग फायटोप्थोरा बुरशीच्या प्रादुर्भावामुळे होतो. या बुरशीचा प्रसार पावसाच्या पाण्यामार्फत किंवा सिंचनाच्या पाण्यामार्फत होतो. जंतूग्रस्त रोपे लागवडीस वापरल्याने नवीन लागवडीत रोगाचा शिरकाव होतो. जमिनीत सतत ओल राहणे किंवा मातीचे तापमान 24-32 अंश सेल्सिअस रोगजंतूच्या वाढीस अनुकूल आहे.
व्यवस्थापन -
अतिभारी व निचरा नसलेल्या जमिनीत लागवड करू नये. लागवड करतेवेळी कलम जोड जमिनीपासून 20-25 सें.मी. उंचीवर असावा. आवश्‍यकतेपेक्षा जास्त पाणी झाडास देऊ नये, खोडास पाणी लागू देऊ नये, झाडास दुहेरी आळे (बांगडी) पद्धतीने पाणी द्यावे. मूळकूजग्रस्त मुळे छाटून त्या ठिकाणी ताम्रयुक्त बुरशीनाशक 20 ग्रॅम प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळून मुळांवर शिंपडावे. यानंतर मातीने मुळे झाकावीत. पावसाळ्यापूर्वी फोसेटील-एल (30 ग्रॅम/ 10 लिटर पाणी) एक फवारणी व पावसाळ्यानंतर जमिनीपासून 60 ते 90 सें.मी. उंचीपर्यंत झाडांच्या खोडावर बोर्डो पेस्ट (1 किलो मोरचूद + 1 किलो चुना + 10 लि. पाणी) लावावी. पायकूजग्रस्त भाग चाकूने खरडून त्या ठिकाणी बोर्डो पेस्ट जमिनीपासून 60 ते 90 सें.मी. उंचीपर्यंत पावसाळ्यापूर्वी व नंतर लावावे. 20 ग्रॅम मॅन्कोझेब अधिक मेटॅलॅक्‍झिल हे संयुक्त बुरशीनाशक 10 लिटर पाण्यात मिसळून प्रत्येक झाडास आवश्‍यकतेप्रमाणे (20-30 लिटर) द्रावण खोडाशेजारी ओतावे. फळकूज किंवा पानगळ नियंत्रणासाठी एक टक्का बोर्डो मिश्रणाची (मोरचूद 1 किलो + चुना 1 किलो + पाणी 100 लिटर) फवारणी करावी. आंतरमशागत करताना झाडाच्या खोडास, फांद्यांना आणि मुळांना जखम होऊ देऊ नये. सहनशील खुंटाचा कलम तयार करण्यासाठी वापर करावा. उदा. रंगपूर लाइम.
2) शेंडेमर -
विविध प्रकारचे रोगजंतू, सूत्रकृमी, अन्नद्रव्यांची कमतरता, जमिनीत जास्त काळ पाणी साचणे या घटकांच्या परिणामामुळे शेंडेमर रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. जुनी व दुर्लक्षित बागेत या व्याधीचे प्रमाण अधिक आढळते. नवीन व पक्व फांद्यांवरून खालपर्यंत वाळण्यास सुरवात होते. त्यावर पांढरट वाढ होऊन बुरशीचे काळसर ठिपके दिसतात. कोलेटोट्रीकम बुरशीच्या प्रादुर्भावामुळे पानावर प्रथम हिरवट काळसर ठिपके पडून नंतर पानगळ होते. फांद्यांची मर बुंध्यापर्यंत जाऊन डायबॅकची लक्षणे दिसतात. झाडाच्या पेशीमध्ये बुरशी निश्‍चल अवस्थेत वास्तव्य करतात. अशा पेशी जेव्हा अशक्त होतात किंवा मरतात, तेव्हा ही बुरशी सक्रिय होते.
व्यवस्थापन - जुनी/ दुर्लक्षित बागेचे व्यवस्थापन सुधारावे. व्यवस्थापनात पुरेसे सिंचन, योग्य खतांची मात्रा, इतर किडी-रोगांचे नियंत्रण या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. पावसाळ्यापूर्वी व नंतर रोगग्रस्त फांद्या छाटून त्या ठिकाणी बोर्डो पेस्ट लावावी. तसेच आंबिया बहर घेताना प्रत्येक वेळेस झाडातील शेंडेमरग्रस्त फांद्यांची छाटणी करावी. छाटणीकरिता वापरण्यात आलेली कात्री व अवजारे सोडिअम हायपोक्‍लोराईट (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) वापरून निर्जंतुक करावे. झाडांवर 10 ग्रॅम कार्बेन्डाझिम किंवा 20 ग्रॅम मॅन्कोझेब किंवा 30 ग्रॅम कॉपर ऑक्‍सिक्‍लोराइड प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळून आलटून पालटून तीन ते चार फवारण्या कराव्यात.
3) फळ काढणीपूर्वी देठकूज -
मोसंबीची फळे चार ते पाच महिन्याची किंवा पक्वतेच्या अवस्थेत असताना हा रोग आढळतो. फळांच्या देठाजवळील भागावर संसर्ग होऊन हा संसर्ग दूषित भाग करडा तपकिरी रंगाचा होतो; तसेच फळ नारंगी रंगाचे होऊन त्यांची गळ होते. काढलेली फळे व रोगग्रस्त फळे एकत्र साठविली गेल्यास या रोगाचे जंतू कोलेटोट्रायकम किंवा डिप्लोडिया काढणीपश्‍चात फळकूज म्हणून वेगाने फैलावतो. भरपूर आर्द्रता आणि उष्ण हवामानात रोगाचा फैलाव होतो. पावसाच्या थेंबाद्वारे फुलांवर किंवा फळांच्या देठाजवळ संसर्ग होतो. हवेमार्फत व कीटकांमार्फतसुद्धा रोगाचा प्रसार होतो. उन्हाळ्यात रोगजंतू हे मेलेल्या फांद्या आणि झाडाच्या सालीवर उपजीविका करून मुख्य हंगामात म्हणजेच आंबे बहरात प्रसार होतात.
व्यवस्थापन -
झाडातील मेलेल्या फांद्या छाटून त्या ठिकाणी बोर्डो पेस्ट लावावी. फळधारणेनंतर चार ते पाच महिन्यांनी किंवा रोगाचा प्रादुर्भाव दिसून येताच 10 ग्रॅम कार्बेन्डाझिम अधिक 20 ग्रॅम मॅन्कोझेब 10 लिटर पाण्यात मिसळून रोगाच्या तीव्रतेनुसार तीन ते चार फवारण्या 30 दिवसांच्या अंतराने कराव्यात. काढणीपश्‍चात फळकूज होऊ नये यासाठी 20 ग्रॅम कॉपर ऑक्‍सिक्‍लोराईड किंवा 10 ग्रॅम कार्बेन्डाझिम प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळून या द्रावणात फळे दोन मिनिटे बुडवून नंतर सुकवावीत. छाटणीकरिता वापरलेली कात्री/ अवजारे प्रत्येक वेळेस 15 मि.लि. सोडिअम हायपोक्‍लोराइट प्रति लिटर पाण्यात वापरून निर्जंतुक करावी. जमिनीवर पडलेली व झाडांवर असलेली रोगग्रस्त फळे गोळा करून त्यांचा नाश करावा, बागेत स्वच्छता ठेवावी.
ग्रीनिंग - ग्रीनिंग हा एक अणुजिवाणूजन्य रोग आहे. लिंबूवर्गीय फळझाडांपैकी मोसंबी फळपिकावर त्याचा सर्वाधिक प्रादुर्भाव होतो. सुरवातीस झाडातील एखाद्या मोठ्या फांदीतील पाने निस्तेज व गर्द पिवळी दिसतात. पक्व पानातील शिरा पिवळ्या होतात किंवा पक्व पानात हिरवे-पिवळे चट्टे दिसतात. काही पानांच्या शिरेच्या दोन्ही बाजू पिवळ्या होऊन कडा फिक्कट पिवळ्या दिसतात (सूक्ष्म अन्नद्रव्य जस्ताच्या कमतरतेसारखी लक्षणे दिसतात.) नवीन फुटीमधील पाने लहान आकाराची, जाड आणि खरबरीत असतात. तसेच पाने सरळ दिशेने वाढतात. काही पाने पिवळी होऊन त्यामध्ये गडद हिरवे ठिपके (बेटे) दिसतात. अशा फांद्या खुरट्या राहतात. झाडांना अवेळी बहर येतो, फळे लहान व विकृत आकाराची, रंगाने एकसारखी नसलेली, संख्येने कमी, चवीला कडवट आणि त्यातील बी अनेकदा अपक्व राहतात. सूर्यप्रकाशात उघडी असलेली फळे पिवळी होतात आणि सावलीतील फळे हिरवी राहतात. "सिट्रस सिला' या रस शोषणाऱ्या किडीमार्फत या रोगाचा बागेत प्रसार होतो. रोगग्रस्त झाडातील डोळकाडी मोसंबी रोपवाटिकेत कलम तयार करण्यासाठी वापरल्यास या स्रोतांतून रोगाचा प्रसार होतो. रोपवाटिकेतून रोगग्रस्त कलमे नवीन लागवडीकरिता वापरल्यास अशा भागात रोगाचा शिरकाव होतो.
व्यवस्थापन -
मोसंबीचे कलम तयार करण्यासाठी रोगमुक्त मातृवृक्षातून डोळकाडी वापरावी. रोगग्रस्त झाडे बागेतून काढून टाकावी. सिट्रस सिला कीटकांचा नवीन पालवी आल्यावर बंदोबस्त करावा. संसर्गदूषित भागातून डोळकाडी किंवा कलमे नवीन भागात लागवडीसाठी वापरू नये. मोसंबी कलम तयार करण्याकरिता वापरण्यात आलेले चाकू, कात्री सोडिअम हायपोक्‍लोराईटच्या द्रावणात (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) निर्जंतुक करावी.
5) ट्रिस्टेझा -
ट्रिस्टेझा हा एक विषाणूजन्य रोग असून, तो जवळपास सर्व लिंबूवर्गीय फळपिकांवर आढळून येतो. सोर ऑरेंज खुंटावरील मोसंबी या संयोगात रोगाची लक्षणे सर्वांत तीव्र दिसतात. झाडाची नवीन फूट पूर्णपणे किंवा अपूर्ण अवस्थेत दबून राहते. पाने निस्तेज किंवा त्यावर विविध पिवळ्या रंगाच्या छटा दिसतात. पाने लांब दिशेने परंतु आतील बाजूने कुरळी होतात. पानातील शिरा पिवळ्या दिसतात. काही पानातील शिरा अधिक जाड किंवा फुगलेली दिसतात. नवीन पालवीचे पोषण नीट न झाल्यामुळे पानगळ होते. कलम जोड जवळील सालीच्या आतील भागात सुईने टोकरल्यासारखी खोल व्रण (स्टेम पिट्‌स) आढळतात. पानातील शर्करायुक्त पदार्थ झाडामध्ये साठवले जाऊन यामुळे नवीन पालवी व फुले भरपूर येतात; परंतु अन्नद्रव्यांचे अभिसरणात अडथळा आल्यामुळे फळे अपक्व स्थितीतच वाळतात किंवा गळतात. जमिनीतील ओल कमी झाल्यावर नवीन पाने चटकन वाळतात व काही झाडे एकाएकी कोसळतात. मावा कीटक व विषाणू या रोगाचा प्रसार करतात. रोगग्रस्त मोसंबी झाडातील डोळकाडी कलमे तयार करण्यासाठी वापरल्याने रोगाचा प्रसार होतो.
व्यवस्थापन - रोगमुक्त मोसंबी मातृवृक्षातून डोळकाडी कलमे तयार करण्यासाठी वापरावी. विषाणूग्रस्त झाडे बागेतून काढून टाकावीत. विशेषतः नवीन पालवी आल्यावर मावा किडींचे नियंत्रण करावे. रंगपूर लिंबू व सहनशील जातीचा खुंट मोसंबीची कलमे तयार करण्यासाठी वापरावा. कलमे तयार करण्याकरिता वापरण्यात आलेला चाकू, कात्री सोडिअम हायपोक्‍लोराइटच्या द्रावणात (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) निर्जंतुक करावी.
6) स्कॅब -
हा रोग पावसाळ्यातील काळात नवीन पालवी आणि कोवळ्या फळांवर येतो. लहान, करड्या रंगाचे कोमेजलेले आणि खरबरीत ठिपके पानावर आणि फळावर दिसतात. संसर्ग झालेल्या पानावर आणि फळावर उभारलेले ठिपके दिसतात आणि त्यांच्या खालील बाजूस सुसंगत असलेले खड्डे आढळून येतात. तीव्र परिस्थितीत पाने सुरकुतल्यासारखे आणि दुमडल्यासारखे दिसतात. पानांचा आकार लहान होतो. फळे वाढीच्या सुरवातीच्या तीन महिन्यांपर्यंत बळी पडू शकतात. लहान फळांवर मोठ्या आकाराचे चामखीळसारखे खरबरीत ठिपके दिसतात. उदा. लेमन. अनेक खरबरीत ठिपके एका ठिकाणी असल्यास त्या ठिकाणी मोठ्या आकाराचे खरबरीत चट्टे होऊन फळे तडकतात. सोअर ऑरेंज, रफ लेमन, रंगपूर लिंबू आणि स्वीट ऑरेंजच्या काही प्रजाती या रोगास बळी पडतात. या रोगाचे जंतू एल्सिनो संसर्गदूषित पाने, फांदी आणि रोगग्रस्त रोपवाटिकेमार्फत प्रसार होतात. उच्च आर्द्रता, दोन ते तीन तासांपर्यंत एकसारखा पाऊस आणि 20 ते 28 अंश से. तापमान रोगजंतू वाढीस पोषक आहे. या रोगाचे बीजाणू पानांवरील आणि फळांवरील ठिपक्‍यातून विविध माध्यमामार्फत फैलाव होतात. उदा. वारे, पावसाचे थेंब, कीटक आणि कोळी.
व्यवस्थापन - बागेमध्ये बहर धरताना आणि फुलोरा किंवा बहराचा कालावधी संपताना बुरशीनाशकांची फवारणी करावी. रोगग्रस्त पाने आणि फांद्या छाटून फळधारणेपर्यंत दोन ते तीन फवारण्या केल्याने रोगाचे समाधानकारक व्यवस्थापन करता येते. याच्या नियंत्रणासाठी एक टक्का बोर्डो मिश्रण किंवा 2.5 ग्रॅम कॉपर ऑक्‍सिक्‍लोराईड प्रति लिटर या प्रमाणात वापर करावा. रोपवाटिकेत स्प्रिंकलरद्वारे सिंचन टाळावे. नवीन लागवडीत रोगमुक्त रोपांचा वापर करावा.
मोझॅक - हा रोग सतगुडी मोसंबी, पमेलो आणि संत्र्यामध्ये सर्वसाधारणपणे आढळून येतो. रोगग्रस्त झाडातील पानात अनियमितपणे पिवळे किंवा हलक्‍या हिरव्या रंगाचे चट्टे आळीपाळीने, परंतु हिरवट भागामध्ये दिसतात. पानांचा आकार कमी होऊन पानगळ होते. फळांमध्ये काही प्रमाणात पिवळे चट्टे आणि हिरवट भाग दिसून येतात, अशी फळे आकाराने लहान असतात. रंगपूर लिंबू रोपामध्ये रोगग्रस्त झाडातील कलमडोळा वापरल्यास अशा रोपातील पानात वैशिष्ट्यपूर्ण पिवळे रंगाचे ठिपके दिसतात. हा विषाणूजन्य रोग असून रोगट कलमाद्वारे या रोगाचा प्रसार होतो.
व्यवस्थापन -
रोगमुक्त कलमांचा वापर लागवडीसाठी करावा. छाटणीसाठी वापरलेली कात्री प्रत्येक वेळी सोडिअम हायपोक्‍लोराइटच्या (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) द्रावणात बुडवून निर्जंतुक करावी. रोगग्रस्त झाडे बागेतून काढून टाकावीत.
हा रोग फायटोप्थोरा बुरशीच्या प्रादुर्भावामुळे होतो. या बुरशीचा प्रसार पावसाच्या पाण्यामार्फत किंवा सिंचनाच्या पाण्यामार्फत होतो. जंतूग्रस्त रोपे लागवडीस वापरल्याने नवीन लागवडीत रोगाचा शिरकाव होतो. जमिनीत सतत ओल राहणे किंवा मातीचे तापमान 24-32 अंश सेल्सिअस रोगजंतूच्या वाढीस अनुकूल आहे.
व्यवस्थापन -
अतिभारी व निचरा नसलेल्या जमिनीत लागवड करू नये. लागवड करतेवेळी कलम जोड जमिनीपासून 20-25 सें.मी. उंचीवर असावा. आवश्‍यकतेपेक्षा जास्त पाणी झाडास देऊ नये, खोडास पाणी लागू देऊ नये, झाडास दुहेरी आळे (बांगडी) पद्धतीने पाणी द्यावे. मूळकूजग्रस्त मुळे छाटून त्या ठिकाणी ताम्रयुक्त बुरशीनाशक 20 ग्रॅम प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळून मुळांवर शिंपडावे. यानंतर मातीने मुळे झाकावीत. पावसाळ्यापूर्वी फोसेटील-एल (30 ग्रॅम/ 10 लिटर पाणी) एक फवारणी व पावसाळ्यानंतर जमिनीपासून 60 ते 90 सें.मी. उंचीपर्यंत झाडांच्या खोडावर बोर्डो पेस्ट (1 किलो मोरचूद + 1 किलो चुना + 10 लि. पाणी) लावावी. पायकूजग्रस्त भाग चाकूने खरडून त्या ठिकाणी बोर्डो पेस्ट जमिनीपासून 60 ते 90 सें.मी. उंचीपर्यंत पावसाळ्यापूर्वी व नंतर लावावे. 20 ग्रॅम मॅन्कोझेब अधिक मेटॅलॅक्‍झिल हे संयुक्त बुरशीनाशक 10 लिटर पाण्यात मिसळून प्रत्येक झाडास आवश्‍यकतेप्रमाणे (20-30 लिटर) द्रावण खोडाशेजारी ओतावे. फळकूज किंवा पानगळ नियंत्रणासाठी एक टक्का बोर्डो मिश्रणाची (मोरचूद 1 किलो + चुना 1 किलो + पाणी 100 लिटर) फवारणी करावी. आंतरमशागत करताना झाडाच्या खोडास, फांद्यांना आणि मुळांना जखम होऊ देऊ नये. सहनशील खुंटाचा कलम तयार करण्यासाठी वापर करावा. उदा. रंगपूर लाइम.
2) शेंडेमर -
विविध प्रकारचे रोगजंतू, सूत्रकृमी, अन्नद्रव्यांची कमतरता, जमिनीत जास्त काळ पाणी साचणे या घटकांच्या परिणामामुळे शेंडेमर रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. जुनी व दुर्लक्षित बागेत या व्याधीचे प्रमाण अधिक आढळते. नवीन व पक्व फांद्यांवरून खालपर्यंत वाळण्यास सुरवात होते. त्यावर पांढरट वाढ होऊन बुरशीचे काळसर ठिपके दिसतात. कोलेटोट्रीकम बुरशीच्या प्रादुर्भावामुळे पानावर प्रथम हिरवट काळसर ठिपके पडून नंतर पानगळ होते. फांद्यांची मर बुंध्यापर्यंत जाऊन डायबॅकची लक्षणे दिसतात. झाडाच्या पेशीमध्ये बुरशी निश्‍चल अवस्थेत वास्तव्य करतात. अशा पेशी जेव्हा अशक्त होतात किंवा मरतात, तेव्हा ही बुरशी सक्रिय होते.
व्यवस्थापन - जुनी/ दुर्लक्षित बागेचे व्यवस्थापन सुधारावे. व्यवस्थापनात पुरेसे सिंचन, योग्य खतांची मात्रा, इतर किडी-रोगांचे नियंत्रण या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. पावसाळ्यापूर्वी व नंतर रोगग्रस्त फांद्या छाटून त्या ठिकाणी बोर्डो पेस्ट लावावी. तसेच आंबिया बहर घेताना प्रत्येक वेळेस झाडातील शेंडेमरग्रस्त फांद्यांची छाटणी करावी. छाटणीकरिता वापरण्यात आलेली कात्री व अवजारे सोडिअम हायपोक्‍लोराईट (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) वापरून निर्जंतुक करावे. झाडांवर 10 ग्रॅम कार्बेन्डाझिम किंवा 20 ग्रॅम मॅन्कोझेब किंवा 30 ग्रॅम कॉपर ऑक्‍सिक्‍लोराइड प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळून आलटून पालटून तीन ते चार फवारण्या कराव्यात.
3) फळ काढणीपूर्वी देठकूज -
मोसंबीची फळे चार ते पाच महिन्याची किंवा पक्वतेच्या अवस्थेत असताना हा रोग आढळतो. फळांच्या देठाजवळील भागावर संसर्ग होऊन हा संसर्ग दूषित भाग करडा तपकिरी रंगाचा होतो; तसेच फळ नारंगी रंगाचे होऊन त्यांची गळ होते. काढलेली फळे व रोगग्रस्त फळे एकत्र साठविली गेल्यास या रोगाचे जंतू कोलेटोट्रायकम किंवा डिप्लोडिया काढणीपश्‍चात फळकूज म्हणून वेगाने फैलावतो. भरपूर आर्द्रता आणि उष्ण हवामानात रोगाचा फैलाव होतो. पावसाच्या थेंबाद्वारे फुलांवर किंवा फळांच्या देठाजवळ संसर्ग होतो. हवेमार्फत व कीटकांमार्फतसुद्धा रोगाचा प्रसार होतो. उन्हाळ्यात रोगजंतू हे मेलेल्या फांद्या आणि झाडाच्या सालीवर उपजीविका करून मुख्य हंगामात म्हणजेच आंबे बहरात प्रसार होतात. व्यवस्थापन -
झाडातील मेलेल्या फांद्या छाटून त्या ठिकाणी बोर्डो पेस्ट लावावी. फळधारणेनंतर चार ते पाच महिन्यांनी किंवा रोगाचा प्रादुर्भाव दिसून येताच 10 ग्रॅम कार्बेन्डाझिम अधिक 20 ग्रॅम मॅन्कोझेब 10 लिटर पाण्यात मिसळून रोगाच्या तीव्रतेनुसार तीन ते चार फवारण्या 30 दिवसांच्या अंतराने कराव्यात. काढणीपश्‍चात फळकूज होऊ नये यासाठी 20 ग्रॅम कॉपर ऑक्‍सिक्‍लोराईड किंवा 10 ग्रॅम कार्बेन्डाझिम प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळून या द्रावणात फळे दोन मिनिटे बुडवून नंतर सुकवावीत. छाटणीकरिता वापरलेली कात्री/ अवजारे प्रत्येक वेळेस 15 मि.लि. सोडिअम हायपोक्‍लोराइट प्रति लिटर पाण्यात वापरून निर्जंतुक करावी. जमिनीवर पडलेली व झाडांवर असलेली रोगग्रस्त फळे गोळा करून त्यांचा नाश करावा, बागेत स्वच्छता ठेवावी.
ग्रीनिंग - ग्रीनिंग हा एक अणुजिवाणूजन्य रोग आहे. लिंबूवर्गीय फळझाडांपैकी मोसंबी फळपिकावर त्याचा सर्वाधिक प्रादुर्भाव होतो. सुरवातीस झाडातील एखाद्या मोठ्या फांदीतील पाने निस्तेज व गर्द पिवळी दिसतात. पक्व पानातील शिरा पिवळ्या होतात किंवा पक्व पानात हिरवे-पिवळे चट्टे दिसतात. काही पानांच्या शिरेच्या दोन्ही बाजू पिवळ्या होऊन कडा फिक्कट पिवळ्या दिसतात (सूक्ष्म अन्नद्रव्य जस्ताच्या कमतरतेसारखी लक्षणे दिसतात.) नवीन फुटीमधील पाने लहान आकाराची, जाड आणि खरबरीत असतात. तसेच पाने सरळ दिशेने वाढतात. काही पाने पिवळी होऊन त्यामध्ये गडद हिरवे ठिपके (बेटे) दिसतात. अशा फांद्या खुरट्या राहतात. झाडांना अवेळी बहर येतो, फळे लहान व विकृत आकाराची, रंगाने एकसारखी नसलेली, संख्येने कमी, चवीला कडवट आणि त्यातील बी अनेकदा अपक्व राहतात. सूर्यप्रकाशात उघडी असलेली फळे पिवळी होतात आणि सावलीतील फळे हिरवी राहतात. "सिट्रस सिला' या रस शोषणाऱ्या किडीमार्फत या रोगाचा बागेत प्रसार होतो. रोगग्रस्त झाडातील डोळकाडी मोसंबी रोपवाटिकेत कलम तयार करण्यासाठी वापरल्यास या स्रोतांतून रोगाचा प्रसार होतो. रोपवाटिकेतून रोगग्रस्त कलमे नवीन लागवडीकरिता वापरल्यास अशा भागात रोगाचा शिरकाव होतो.
व्यवस्थापन -
मोसंबीचे कलम तयार करण्यासाठी रोगमुक्त मातृवृक्षातून डोळकाडी वापरावी. रोगग्रस्त झाडे बागेतून काढून टाकावी. सिट्रस सिला कीटकांचा नवीन पालवी आल्यावर बंदोबस्त करावा. संसर्गदूषित भागातून डोळकाडी किंवा कलमे नवीन भागात लागवडीसाठी वापरू नये. मोसंबी कलम तयार करण्याकरिता वापरण्यात आलेले चाकू, कात्री सोडिअम हायपोक्‍लोराईटच्या द्रावणात (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) निर्जंतुक करावी.
5) ट्रिस्टेझा -
ट्रिस्टेझा हा एक विषाणूजन्य रोग असून, तो जवळपास सर्व लिंबूवर्गीय फळपिकांवर आढळून येतो. सोर ऑरेंज खुंटावरील मोसंबी या संयोगात रोगाची लक्षणे सर्वांत तीव्र दिसतात. झाडाची नवीन फूट पूर्णपणे किंवा अपूर्ण अवस्थेत दबून राहते. पाने निस्तेज किंवा त्यावर विविध पिवळ्या रंगाच्या छटा दिसतात. पाने लांब दिशेने परंतु आतील बाजूने कुरळी होतात. पानातील शिरा पिवळ्या दिसतात. काही पानातील शिरा अधिक जाड किंवा फुगलेली दिसतात. नवीन पालवीचे पोषण नीट न झाल्यामुळे पानगळ होते. कलम जोड जवळील सालीच्या आतील भागात सुईने टोकरल्यासारखी खोल व्रण (स्टेम पिट्‌स) आढळतात. पानातील शर्करायुक्त पदार्थ झाडामध्ये साठवले जाऊन यामुळे नवीन पालवी व फुले भरपूर येतात; परंतु अन्नद्रव्यांचे अभिसरणात अडथळा आल्यामुळे फळे अपक्व स्थितीतच वाळतात किंवा गळतात. जमिनीतील ओल कमी झाल्यावर नवीन पाने चटकन वाळतात व काही झाडे एकाएकी कोसळतात. मावा कीटक व विषाणू या रोगाचा प्रसार करतात. रोगग्रस्त मोसंबी झाडातील डोळकाडी कलमे तयार करण्यासाठी वापरल्याने रोगाचा प्रसार होतो.
व्यवस्थापन - रोगमुक्त मोसंबी मातृवृक्षातून डोळकाडी कलमे तयार करण्यासाठी वापरावी. विषाणूग्रस्त झाडे बागेतून काढून टाकावीत. विशेषतः नवीन पालवी आल्यावर मावा किडींचे नियंत्रण करावे. रंगपूर लिंबू व सहनशील जातीचा खुंट मोसंबीची कलमे तयार करण्यासाठी वापरावा. कलमे तयार करण्याकरिता वापरण्यात आलेला चाकू, कात्री सोडिअम हायपोक्‍लोराइटच्या द्रावणात (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) निर्जंतुक करावी.
6) स्कॅब -
हा रोग पावसाळ्यातील काळात नवीन पालवी आणि कोवळ्या फळांवर येतो. लहान, करड्या रंगाचे कोमेजलेले आणि खरबरीत ठिपके पानावर आणि फळावर दिसतात. संसर्ग झालेल्या पानावर आणि फळावर उभारलेले ठिपके दिसतात आणि त्यांच्या खालील बाजूस सुसंगत असलेले खड्डे आढळून येतात. तीव्र परिस्थितीत पाने सुरकुतल्यासारखे आणि दुमडल्यासारखे दिसतात. पानांचा आकार लहान होतो. फळे वाढीच्या सुरवातीच्या तीन महिन्यांपर्यंत बळी पडू शकतात. लहान फळांवर मोठ्या आकाराचे चामखीळसारखे खरबरीत ठिपके दिसतात. उदा. लेमन. अनेक खरबरीत ठिपके एका ठिकाणी असल्यास त्या ठिकाणी मोठ्या आकाराचे खरबरीत चट्टे होऊन फळे तडकतात. सोअर ऑरेंज, रफ लेमन, रंगपूर लिंबू आणि स्वीट ऑरेंजच्या काही प्रजाती या रोगास बळी पडतात. या रोगाचे जंतू एल्सिनो संसर्गदूषित पाने, फांदी आणि रोगग्रस्त रोपवाटिकेमार्फत प्रसार होतात. उच्च आर्द्रता, दोन ते तीन तासांपर्यंत एकसारखा पाऊस आणि 20 ते 28 अंश से. तापमान रोगजंतू वाढीस पोषक आहे. या रोगाचे बीजाणू पानांवरील आणि फळांवरील ठिपक्‍यातून विविध माध्यमामार्फत फैलाव होतात. उदा. वारे, पावसाचे थेंब, कीटक आणि कोळी.
व्यवस्थापन - बागेमध्ये बहर धरताना आणि फुलोरा किंवा बहराचा कालावधी संपताना बुरशीनाशकांची फवारणी करावी. रोगग्रस्त पाने आणि फांद्या छाटून फळधारणेपर्यंत दोन ते तीन फवारण्या केल्याने रोगाचे समाधानकारक व्यवस्थापन करता येते. याच्या नियंत्रणासाठी एक टक्का बोर्डो मिश्रण किंवा 2.5 ग्रॅम कॉपर ऑक्‍सिक्‍लोराईड प्रति लिटर या प्रमाणात वापर करावा. रोपवाटिकेत स्प्रिंकलरद्वारे सिंचन टाळावे. नवीन लागवडीत रोगमुक्त रोपांचा वापर करावा.
मोझॅक - हा रोग सतगुडी मोसंबी, पमेलो आणि संत्र्यामध्ये सर्वसाधारणपणे आढळून येतो. रोगग्रस्त झाडातील पानात अनियमितपणे पिवळे किंवा हलक्‍या हिरव्या रंगाचे चट्टे आळीपाळीने, परंतु हिरवट भागामध्ये दिसतात. पानांचा आकार कमी होऊन पानगळ होते. फळांमध्ये काही प्रमाणात पिवळे चट्टे आणि हिरवट भाग दिसून येतात, अशी फळे आकाराने लहान असतात. रंगपूर लिंबू रोपामध्ये रोगग्रस्त झाडातील कलमडोळा वापरल्यास अशा रोपातील पानात वैशिष्ट्यपूर्ण पिवळे रंगाचे ठिपके दिसतात. हा विषाणूजन्य रोग असून रोगट कलमाद्वारे या रोगाचा प्रसार होतो.
व्यवस्थापन -
रोगमुक्त कलमांचा वापर लागवडीसाठी करावा. छाटणीसाठी वापरलेली कात्री प्रत्येक वेळी सोडिअम हायपोक्‍लोराइटच्या (15 मि.लि. प्रति लिटर पाणी) द्रावणात बुडवून निर्जंतुक करावी. रोगग्रस्त झाडे बागेतून काढून टाकावीत.